Medycyna alternatywna lub komplementarna jest zbiorem koncepcji, środków i technik opartych na siłach natury, przyrody i człowieka.

Są to metody leczenia nie zawsze akceptowane przez medycynę opartą na badaniach naukowych. Zalicza się do nich zarówno takie, które w opinii większości lekarzy są bezwartościowe (na przykład bioenergoterapia), jak również te, których pewne elementy stosowane są w medycynie konwencjonalnej. W tym przypadku wymienić można akwaterapię i fitoterapię.

Metody leczenia stanowiące domenę medycyny niekonwencjonalnej – takie jak homeopatia i bioenergoterapia – powstały stosunkowo niedawno. Natomiast inne mają swoje źródła w wielowiekowej tradycji (np. akupunktura). Szczególne korzyści dla pacjentów, których nie potwierdza medycyna konwencjonalna, przypisuje się licznym odmianom medycyny alternatywnej. Pierwsze dane na temat zakresu korzystania z metod medycyny alternatywnej w Stanach Zjednoczonych podali David Eisenberg i wsp. w New England Journal of Medicine w 1993 roku. Według wcześniejszej o trzy lata publikacji Eisenberga, jeden na trzech Amerykanów odwiedził lekarza medycyny niekonwencjonalnej. Wydali oni na ten cel ponad 10 miliardów dolarów. Prowadzone dalej badania potwierdziły powszechne dążenie do korzystania z różnych metod medycyny alternatywnej. Ponad 40% Amerykanów, nieznacznie mniej Europejczyków i Australijczyków regularnie korzysta z terapii niekonwencjonalnej.

Obecny powrót do naturalnych leków i metod leczniczych wynika także z troski o rozwój profilaktyki wielu schorzeń. Środki lecznicze od dawna szeroko stosowane i pozwalające w znacznym stopniu poprawić stan zdrowia, także mające duży udział w profilaktyce, to produkty pochodzenia pszczelego. Poznanie ich składu chemicznego oraz potwierdzenie działania zarówno badaniami laboratoryjnymi, jak i klinicznymi doprowadziło do powstania terminu „apiterapia”. Oznacza on dziedzinę lecznictwa wykorzystującą preparaty uzyskiwane z produktów pszczelich. Jedną z takich substancji wytwarzanych przez pszczoły jest propolis [1-3].

Pszczołę miodną uważa się za zwierzę udomowione, pomimo tego że pojawiła się ona na Ziemi znacznie wcześniej niż człowiek. Owady te odgrywają niezwykłą rolę w świecie istot żywych. Obecnie pszczoły dzikie są bardzo rzadko spotykane. W świecie owadów występują jedynie cztery gatunki pszczół, wśród nich wszystkim znana pszczoła miodna oraz trzy gatunki zamieszkujące południowo-wschodnią Azję. Owady te żyją w dużych grupach, tworzą rodziny pszczele, w których panuje hierarchia organizacji cechująca się podziałem obowiązków i współpracą. Ich społeczność i zadania podzielone są na następujące grupy:

Matka

Dzięki niej pszczoły rozpoznają swoją społeczność. Przed ukończeniem 30. dnia życia odbywa lot godowy, a następnie rozpoczyna tworzenie nowej rodziny składając nawet do 150 000 jaj. Jest również zdolna do przejęcia już istniejącej rodziny, dzięki przekazywaniu przez pszczoły specjalnej, feromonowej substancji matecznej.

Truteń

Jest to pszczoła rodzaju męskiego. Do jego zadań należy kopulacja z królową. Karmiony jest przez inne pszczoły, jednak tylko do momentu kopulacji, po której ginie, również z powodu braku karmienia.

Robotnica

To główny mieszkaniec ula. W czasie całego swojego życia wykonuje ściśle określone zadania. Najpierw czyści komórki plastrów. Po 4 dniach karmi pszczele larwy. Po przeżyciu 6 dni jest zdolna do produkcji mleczka pszczelego, będącego pokarmem larw i królowej. Po około 8 dniach życia robotnica wylatuje po raz pierwszy z ula. W tym okresie rozwijają się u niej gruczoły woskowe umożliwiające produkcję wosku. Do zadań wykonywanych przez robotnicę należy także ubijanie pyłku, odbieranie nektaru od zbierających innych robotnic i zasklepianie komórek z miodem i czerwiem. Wiele spośród nich ochrania ul przed innymi owadami.

Pszczoły hodowlane są bardzo tolerancyjne w stosunku do człowieka i nawet umieszczone w ulach stojących tuż przy zabudowaniach nie odlatują do lasu. Ze względu na sposób traktowania ich przez człowieka takie zachowanie jest zaskakujące. Pszczelarze według własnego uznania wymieniają matki, niszczą larwy i poczwarki trutni. Przewożą ule dozwolonymi środkami transportu i ustawiają je na nowych miejscach. Przesiedlają je także do uli o różnych konstrukcjach i odbierają nie tylko miód, ale również jad, mleczko pszczele i propolis.

Bezpieczeństwo pszczelej rodzinie zapewnia pojawiająca się na ramkach oraz różnych szczelinach ula szarawa, o zielonkawym lub brązowym odcieniu i specyficznym aromacie substancja żywiczna. Jest to propolis. Pszczelarze długo nie interesowali się tą lepką substancją. Czasami znacznie utrudniała im ona pracę. Sklejone propolisem ramki trudno oddzielić od siebie, a zdarza się, że rąk przez długi czas nie można oczyścić z tej substancji [4, 5].

Propolis (kit pszczeli) jest to woskowo-żywiczna substancja wytwarzana przez pszczoły. Wykorzystywana jest przez nie do hermetyzacji ula. Pszczoły stosują kit pszczeli do przytwierdzania plastra miodu do ścian i zaklejania wszelkich zbędnych szczelin i nierówności. Ponadto, jego lotne składniki odkażają wnętrze ula, zapobiegając w ten sposób powstawaniu zakażeń w jego wnętrzu, gdzie w tak niedużej przestrzeni żyje około 40-70 tysięcy owadów. Do produkcji propolisu pszczoły używają wydzieliny z pączków topoli, brzozy, wierzby, kasztanowca, osiki, dębu, olchy, wiązu, jesionu oraz ze szpar w korze modrzewia, sosny, świerku i jodły, a także innych substancji roślinnych. Jego skład jest zmienny. Zawartość poszczególnych składników propolisu jest uzależniona głównie od roślinności danego obszaru geograficznego, z której pszczoły zbierają surowiec, a także od rasy pszczół i pory roku. Przyjmuje się, że składa się on w około 50% z substancji żywicznych, 13% substancji lotnych, 10% wosku pszczelego, 9% wosku roślinnego i 8% substancji garbnikowych. Zawiera również około 30 pierwiastków. Stale stwierdzono występowanie żelaza, magnezu, cynku, kobaltu, miedzi i manganu, natomiast okresowo odnotowano obecność sodu i wapnia.

Propolis w niskich temperaturach jest twardą i kruchą żywiczną masą. Po podgrzaniu do 40ºC mięknie, natomiast w zakresie temperatur 80-104ºC ulega stopieniu. Jego barwa bywa zróżnicowana, najczęściej żółta, brunatnozielona, ciemnobrązowa lub czerwona. Propolis wykazuje dobrą rozpuszczalność w alkoholu etylowym, eterze i innych rozpuszczalnikach organicznych, natomiast słabo rozpuszcza się w wodzie. Najczęściej stosowanym rozpuszczalnikiem jest alkohol etylowy. Po odparowaniu etanolu uzyskuje się etanolowy ekstrakt propolisu o wysokiej aktywności biologicznej i szerokim, praktycznym zastosowaniu (EEP). Działanie propolisu jest wielokierunkowe:

• przeciwdrobnoustrojowe,
• przeciwgrzybicze,
• przeciwzapalne,
• miejscowo znieczulające,
• przeciwnowotworowe,
• regeneracyjne,  
• immunostymulujące [6-14].

Początkowo preparaty propolisu stosowane były jedynie w medycynie niekonwencjonalnej. Wprowadzenie części z nich do lecznictwa konwencjonalnego w wielu krajach było możliwe dzięki rozwiązaniu problemu standaryzacji propolisu zarówno jako surowca, jak również otrzymywanych z niego leków. Obecnie propolis jest znaną substancją leczniczą dostępną na rynku pod wieloma postaciami w zależności od ich przeznaczenia, tak aby zapewniały dobrą dostępność biologiczną leku. Na rynku znane są propolisowe nalewki, krople, maści i aerozole do stosowania zewnętrznego, jak również tabletki, kapsułki i pastylki do stosowania wewnętrznego. Propolis wykorzystywany jest także w postaci inhalacji, kompresów, bioopatrunków i past do zębów [10, 13-16].

Właściwości farmakologiczne propolisu skłoniły do zastosowania go w leczeniu różnych schorzeń jako pojedynczego preparatu lub w skojarzeniu z innymi lekami. Obecnie kit pszczeli używany jest przede wszystkim w dermatologii. Dobre efekty obserwuje się w leczeniu ropnych zapaleń skóry, grzybic skóry, czyraczności, odleżynach i troficznych owrzodzeniach podudzi [7, 9, 17, 18]. W ginekologii preparaty propolisowe wykazały dużą skuteczność w przypadkach nadżerek, zakażeń drożdżakowych i rzęsistkowicy [7, 19].

Terapia zapalenia szpiku kostnego polega na zastosowaniu plomb kostnych zawierających etanolowy ekstrakt propolisu, najlepiej w połączeniu z innymi lekami, głównie antybiotykami. Dobre efekty działania kitu pszczelego obserwowano także w leczeniu nie gojących się ran kikutów po amputacji kończyn i łagodzeniu bólu fantomowego [6]. Przeprowadzono badania nad zastosowaniem propolisu w leczeniu ropnych stanów zapalnych zatok szczękowych. Pozytywne efekty uzyskano w 55% przypadków, co może doprowadzić do upowszechnienia stosowania EEP w laryngologii [20]. W literaturze znaleźć można także doniesienia na temat leczniczego działania etanolowego ekstraktu propolisu w terapii przewlekłego zapalenia oskrzeli. Po zastosowaniu EEP pod postacią inhalacji stwierdzono znaczne zmniejszenie liczby komórek nabłonka płaskiego i rzęskowego w plwocinie oraz zmniejszenie objętości i lepkości plwociny [21]. 

Szerokie i skuteczne zastosowanie znalazły zarówno etanolowe, jak i wodne ekstrakty propolisu również w lecznictwie weterynaryjnym [9, 13, 22]. Korzystne efekty działania preparatów propolisowych obserwuje się w stomatologii. Jego znieczulające właściwości wykorzystuje się w przypadkach nadwrażliwości twardych tkanek zęba, elektrokoagulacji przerosłych brodawek międzyzębowych i innych drobnych zabiegach chirurgicznych. Podjęto także próby zastosowania kitu pszczelego w biologicznym leczeniu miazgi i próchnicy. W terapii periodontopatii i zapalenia złuszczającego warg propolis stosowany jest trzy razy dziennie w postaci żelu, 10% etanolowego roztworu do pędzlowania i 0,2% emulsji wodno-etanolowej do płukania. Leczenie można wspomóc żuciem przez pół godziny trzy razy dziennie 3 gramowej grudki kitu pszczelego, a osoby użytkujące protezy zębowe mogą je posypywać sproszkowanym propolisem. Ekstrakty propolisowe wykazują także dużą skuteczność w łagodzeniu bólu poekstrakcyjnego i leczeniu suchego zębodołu. Kilkakrotne wewnątrzzębodołowe zastosowanie setonu nasączonego roztworem etanolowego ekstraktu propolisu powoduje ustąpienie objawów bólowych i przyspiesza gojenie rany [10, 13, 23-31].

Działania uboczne kitu pszczelego ograniczają się jedynie do odczynów alergicznych i najczęściej towarzyszą nadwrażliwości na inne produkty pszczele. Źródła podają, że ich występowanie odnotowuje się w 0,25% do 0,8% przypadków [10, 32-33]. Wszechstronne lecznicze właściwości kitu pszczelego, przy jednoczesnym, prawie zupełnym braku działań ubocznych, skłaniają do zastosowania go w wielu dziedzinach medycyny.

PIŚMIENNICTWO:
1. Jonas B.W., Levin S.J.: Podstawy medycyny komplementarnej i alternatywnej. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2000.
2. Cendrowski Z.: Leksykon medycyny niekonwencjonalnej. Spółdzielcza Agencja Reklamowa, Warszawa 1991.
3. Lipowski Z.: Psychosomatic medicine: past and present. Can J Psych 1986; 31: 2-13.
4. Poprawko S.A.: Jak pszczoły chronią siebie i swoje produkty. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1989.
5. Ghisalberti E.L. i wsp.: Constituents of propolis. Cellular and Molecular Life Sciences 1978; 34: 157-158.
6. Niedworok J., Kubiak S., Wiaderny J.: Właściwości i lecznicze zastosowanie propolisu. Wiad Zielar 1993; 35 (8/9): 21-22.
7. Król W., Czuba Z.P.: Właściwości biologiczne etanolowego ekstraktu propolisu. Flawonoidy i ich zastosowanie 2004; 5: 165-248.
8. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: Badanie nad skojarzonym działaniem antybiotyków i propolisu nad Staphylococcus aurens. Herba Polonica 1986; 31: 219-230.
9. Scheller S. i wsp.: Przeciwbakteryjne właściwości kitu pszczelego. Nowości weterynarii 1978; VIII: 73-79.
10. Steczko W.: Propolis – aktywność biologiczna i właściwości terapeutyczne. Czas Stomat 1992; 45 (6/7): 355-358.
11. Scheller S., Pawlak F.: Sztuka leczenia 1981; 4, 1.
12. Sitarska E.: Wiad. Ziel 1981; 5, 14.
13. Krasnodębski J.: Właściwości i zastosowanie propolisu. Pol Tygodnik Lek 1982; 37: 1489-1492.
14. Hartwich A., Legutko J., Wszołek J.: Propolis – właściwości i zastosowanie u pacjentów leczonych z powodu niektórych schorzeń chirurgicznych. Przegląd Lek 2000; 57: 191-194.
15. Górnicka J.: Apiterapia. Wiad Ziel 1990; 31, 2.
16. Lewandowski L., Szwarczyński A.: Badania kliniczne, bakteriologiczne i cytologiczne przydatności roztworów z propolisem w stomatologii. Pozn Stomatol 1994; 22: 19-23.
17. Nartowska J., Sawicki A.K.: Apiterapia. [W] Skopińska-Różewska E., Siwicki A.K. (red.): Rola immunomodulatorów pochodzenia naturalnego w zapobieganiu i leczeniu chorób. Medyk, Warszawa 2003: 105-120.
18. Stojko i wsp.: Zastosowanie preparatu Sepropol – 0,5% krem propolisowy tłusty w profilaktyce i leczeniu odleżyn. Kwartalnik ortopedyczny 1998; 4: 411-416.
19. Suchy H. i wsp.: Dalsze badania nad zastosowaniem propolisu w ginekologii. Przegląd Lek 1974; 31: 646-648.
20. Kubiak S.: Leczenie propolisem przewlekłego zapalenia zatok szczękowych. Lek Wojsk 1991; 67 (5/6): 318-321.
21. Pawlak F. i wsp.: Zastosowanie etanolowego ekstraktu propolisu (EEP) u chorych na przewlekłe zapalenie oskrzeli. Balneologia Polska 1982/83; 27: 51-57.
22. Kubacka S.: Zastosowanie propolisu w leczeniu ubytków tkanek i długotrwałych procesów ropnych. Praca doktorska. SAM Katowice 1975.
23. Marczenko A.J.: Leczenie nadwrażliwości twardych tkanek zęba. Zbiór prac VII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Sekcji Stom. Zach. PTS, Zabrze 1963.
24. Suchodolska A., Kurek M.: Opis przypadku. Zmiany w obrębie błony śluzowej jamy ustnej. Med Dypl 2006; 15 (7): 58-60.
25. Lewandowski L., Szwarczyński A.: Badania kliniczne, bakteriologiczne i cytologiczne przydatności roztworów z propolisem w stomatologii. Pozn Stomatol 1994; 22: 19-23.
26. Ellnain-Wojtaszek M. i wsp.: Skład chemiczny produktów pszczelich i ich zastosowanie w terapii. Farm Pol 1992; 48, 1: 1-9.
27. Ilewicz L. i wsp.: Gojenie zranionej miazgi zębowej pod wpływem etanolowego ekstraktu propolisu (EEP) w świetle badań morfologicznych. Czas Stom 1986; 39, 10: 632-637.
28. Gafar M. i wsp.: Pharmaceutical preparations with propolis extracts used in treatment of peripheric chronic paradontopathies, II Apimodia Int. Symp. On Apitherapy. Abstracts, Bucharest 1976; 19.
29. Skrobidurska D. i wsp.: Zastosowanie propolisu w stomatologii. Leczenie bólu poekstrakcyjnego. Czas Stomatol 1975; 28: 973.  
30. Ilewicz L. i wsp.: Działanie etanolowych ekstraktów propolisu na miazgę zębową u psów. Czas Stomat 1979; 13: 321-329.
31. Ilewicz L. i wsp.: Dalsze próby zastosowania etanolowego ekstraktu propolisu (EEP) w leczeniu niektórych chorób zębów i błony śluzowej jamy ustnej. Czas Stomat 1982; 35: 749-753.
32. Kubiak S., Niedworok J., Wiaderny J.: Lecznicze znaczenie propolisu w warunkach uzdrowiskowych. Balneologia Pol 1995; 37; 42.
33. Stojko A.: Apiterapia – jej stan obecny i nadzieje na przyszłość. Akupunktura Pol 1990; 7: 9.

© Ksymena Staroń-Irla^1*, Monika Dawiec², Grzegorz Dawiec³,Mateusz Gruca⁴, Katarzyna Maladyn⁴, Anna Zawilska⁴

¹Katedra Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją SUM w Bytomiu
²Zakład Propedeutyki Stomatologii Katedry Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją SUM w Bytomiu
³Grupowa Praktyka Dentystyczna M i G Dawiec w Bytomiu
⁴Akademickie Centrum Stomatologii i Medycyny Specjalistycznej w Bytomiu